Vrijheid van fatalisme: Samuel Rutherfords leer van de Goddelijke voorzienigheid
Op 8 september verdedigt Robert Sturdy, junioronderzoeker bij het Institute of Post-Reformation Studies aan de Evangelische Theologische Faculteit (ETF) in Leuven, zijn doctoraatsthesis over de leer van de goddelijke voorzienigheid volgens de Schotse gereformeerde theoloog Samuel Rutherford (1600-1661).
De Latijnse term providentia (“voorzienigheid”, in het Engels: “providence”) komt van het bekende offer van Isaak, waarin God Abraham opdraagt om Isaak, zijn enige zoon, te offeren. Abraham antwoordt: “God zal Zichzelf voorzien van het lam voor het brandoffer” (Gen. 22:8; HSV). De term berust op een metafoor van een goddelijk vooruitzien. Door het voorvoegsel pro, wat “voor(uit)” betekent, te combineren met het werkwoord videre, wat betekent “zien”, kwam men tot de term “voor(uit)zien”. Echter, zoals het schrijnende verslag in Genesis 22 laat zien, voorziet God niet alleen wat er zal gebeuren, maar leidt Hij het soeverein naar een zeker, onverwacht einde en voorziet dus ook in een oplossing.
Gods soevereine leiding van de gebeurtenissen kan ook vrees oproepen: de angst dat Zijn voorzienigheid op fatalistische wijze wordt opgedrongen aan Zijn schepselen en hen zo hun fundamentele vrijheid wordt ontzegd. In het bijzonder wordt deze angst vaak geassocieerd met de theologie van de gereformeerde scholastiek in de vroegmoderne periode, met haar nadruk op Gods soevereiniteit en de goddelijke decreten.
Deze associaties blijven tot op de dag van vandaag bestaan. De hiermee verbonden angsten zijn echter ongegrond, althans wat de theologie van Rutherford betreft, zoals een grondige analyse van vooral Rutherfords drie Latijnse hoofdwerken, toonvoorbeelden de gereformeerde scholastieke, maar ook van zijn belangrijkste Engelse werken, laat zien.
Na een inleiding in Rutherfords leven en werken wijdt deze promotiestudie telkens een apart hoofdstuk aan Rutherfords leer over Gods wezen, kennis, wil en macht. Daarna volgen twee hoofdstukken over de goddelijke voorzienigheid, waarvan er één uitsluitend gericht is op de voorzienigheid en de vrije wil. Het beeld dat ontstaat is dat van de absoluut vrije en onafhankelijke God, wiens vrijheid en onafhankelijkheid de vrijheid van Zijn schepselen garandeert. Verre van de vijandige dreiging dat Gods soevereiniteit de menselijke vrijheid op fatalistische wijze overweldigt, betoogde Rutherford dat Gods vrijheid en de menselijke vrijheid elkaar ontmoeten in een “vriendschappelijke vereniging”, waarin de goddelijke en menselijke wil samentreffen in het bereiken van een gemeenschappelijk effect. Deze analyse van Rutherfords begrip van Gods voorzienigheid stelt het oudere onderzoek over Rutherford in vraag, evenals de gebruikelijke fatalistische associaties met de gereformeerde traditie. Het bouwt voort op recente herevaluaties met betrekking tot gereformeerde scholastiek, maar draagt ook bij aan een voortdurend, levendig gesprek over het christelijke denken over vrijheid.
Naast zijn werk als junioronderzoeker in het Institute for Post-Reformation Studies is Robert Sturdy kapelaan in St. Alban’s Chapel, The Citadel, in Charleston, SC, Verenigde Staten.
De verdediging vindt online plaats op dinsdag 8 september, vanaf 18.30 uur (CET).
Robert Sturdy, “Freedom from Fatalism: Samuel Rutherford’s (1600-1661) Doctrine of Divine Providence in Reference to its Scholastic Nature, Medieval Background, and Context in Early Modern Thought (PhD dissertation, Evangelische Theologische Faculteit, 2020)
Promotor: Prof. dr. Andreas J. Beck
Doctoraatsweek ‘Speaking of God in Times of Anxiety’
Sturdy’s doctoraatsverdediging vindt plaats tijdens het doctoraatscolloquium ‘Speaking of God in Times of Anxiety’ van de ETF van 7-11 september. De doctoraatsweek vindt voor de eerste keer online plaats.
