Gehouden in een verkorte versie als openingscollege en oratie als hoogleraar Systematische Theologie door Prof. Dr. Steven C. van den Heuvel bij de officiële opening van het academiejaar aan de Evangelische Theologische Faculteit, Leuven, 23 september 2024.
In deze oratie presenteer ik mijn visie op de taak van publieke theologie. Binnen deze vrij recente theologische traditie wordt onderzocht welke bijdrage er vanuit de rijkdom van de christelijke traditie gele verd kan worden aan het doordenken van actuele, ‘publieke’ vragen—de uitdaging van klimaatverandering is daar een voorbeeld van. Uitgangspunt van mijn bijdrage is de theologie van de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer (1906–1945) een belangrijke inspirator van de publieke theologie. Specifiek vertrek ik vanuit wat hij in zijn Ethiek schrijft over de structuur van het verantwoordelijke leven. Die structuur is vierledig.
Het eerste—en funderende—element is Stellvertretung: ethiek is, volgens Bonhoeffer, gebaseerd op Christus’ plaatsbekledende werk. Christus volbracht plaatsvervangend wat wij niet konden, namens ons. Dergelijk plaatsvervangend handelen is ook de basis van de ethiek—in het morele leven nemen we namelijk verantwoordelijkheid voor elkaar. Ik pas Bonhoeffers voorstel toe binnen de milieu-ethiek, waarbij ik beargumenteer hoe zijn inzicht kan helpen bij het analyser en en bekritiseren van patriarchale verhoudingen en kan helpen bij het (her)waarderen van ‘indigenous wisdom’, in onze omgang met de natuur.
Het tweede element in Bonhoeffers verantwoordelijkheidsethiek is Wirklichkeitsgemäβheit: de ethiek moet aansluiten bij wat er daadwerkelijk speelt, middels een inductieve benadering, waarbij het de prima ire taak van de ethiek is om goed te luisteren. Ik pas deze houding toe op onderzoek naar het fenomeen ‘hoop’, specifiek in de context van de klimaatcrisis. Ik bepleit dat er—ondanks de ernst van deze crisis—r eden is voor hoop, als we goed kijken naar wat er gaande is.
Ten derde benadrukt Bonhoeffer dat verantwoordelijkheid Bereitschaft zur Schuldübernahme omhelst. Al ons handelen heeft, vanuit moreel oogpunt, negatieve gevolgen—die zijn onvermijdbaar. Dit inzicht resoneert met inzichten van andere denkers en heeft belangrijke implicaties, onder meer voor de ethiek van de technologie waarin we volop geconfr onteerd worden met ‘dubbele effecten’.
Het vierde en laatste element in Bonhoeffers verantwoordelijkheidsethiek is wat hij het Wagnis der konkreten Entscheidung noemt; hij roept op tot actieve deelname aan het morele leven, waarbij we ‘eigenaarschap’ nemen en vandaaruit de beperkingen die elke positie in het leven heeft aanvaar den. Ik verbind dit met een appel om een ‘theology of work’ te ontwikkelen. Nadat ik Bonhoeffers verantwoordelijkheidsethiek op deze wijze heb geïntroduceerd én heb geïllustreerd hoe deze een positief-kritische bijdrage kan leveren aan hedendaagse publieke debatten besteed ik aandacht aan de methodologie; ik verdedig mijn keuze voor een aangepaste vorm van de methode van wederzijds-kritische correlatie, zoals ontwikkeld door Paul Tillich en David Tracy. Ook ga ik in op kritische vragen die gesteld kunnen worden aan de publieke theologie als zodanig. Ik sluit af met een conclusie.
Van den Heuvel, Steven C. ‘Who is Jesus Christ for us Today?’ Bonhoeffer’s Ethics of Responsibility as a Promising Paradigm for Contemporary Public Theology. Leuven: Evangelische Theologische Faculteit, 2024.